Grafieken: drie soorten misleiding

Dit artikel verscheen oorspronkelijk op Nieuwscheckers.nl

Grafieken moeten voldoen aan bepaalde standaardeisen. Als de ontwerper zich daar niet aan houdt, kan de grafiek misleidend zijn. We hebben de meest voorkomende manieren om een grafieklezer te misleiden op een rij gezet voor veel voorkomende grafieken: lijn-, staaf- en taartdiagrammen.

1. Misleidend perspectief

Grafieken zijn beelden opgebouwd uit lijnen, vormen, tekst en getallen. Soms worden er plaatjes van het onderwerp aan toegevoegd om de grafiek aantrekkelijker te maken of om snel zichtbaar te maken waar de grafiek over gaat. In de regel zijn grafieken tweedimensionaal zodat ze gemakkelijk zijn af te lezen en verschillende punten goed met elkaar zijn te vergelijken. Schending van deze regel door een driedimensionale grafiek te maken, zorgt ervoor dat onderdelen op de voorgrond groter of belangrijker lijken dan die op de achtergrond.

Check:
> Is de grafiek in 2D weergegeven?­­­

2. Gemanipuleerde assen

Lijn- of staafdiagrammen hebben een verticale en een horizontale as. Op de horizontale as staan doorgaans verschillende momenten in de tijd om een verloop over een periode weer te geven, of er staan verschillende categorieën genoemd die met elkaar worden vergeleken. Als de horizontale as een verloop over tijd weergeeft is die in de regel chronologisch geordend, met een gelijkmatig interval (over dat laatste straks meer). Schending van deze regel door een niet-chronologische ordening van de horizontale as zorgt voor een suggestief verloop over de tijd.

De verticale as geeft de waarde weer van de eenheid waarin de data is uitgedrukt, zoals percentages, euro’s of aantal personen. De verticale as begint in de regel op nul (de baseline) en heeft een gelijkmatige stapgrote die past bij de spreiding van de data zodat het hele oppervlak van de grafiek wordt benut, van onder tot boven. Schending van deze regel door de nullijn weg te laten zorgt ervoor dat de verschillen tussen de data groter lijken. Schendig van deze regel door de stapgrote te groot te maken zorgt ervoor dat de verschillen tussen de data juist kleiner lijken.

Check:
> Is de horizontale as chronologisch geordend?
> Begint de verticale as op nul?
> Wordt het oppervlak van de grafiek benut van onder tot boven?

3. Cherry picking data

Een grafiek kan heel netjes ogen met een mooie spreiding, een baseline en een heldere tweedimensionale opmaak en toch misleidend zijn, doordat het niet het hele verhaal vertelt. De data die zijn weergegeven kloppen dan wel, maar er is veel informatie weggelaten die wel beschikbaar is. Dit type misleiding is niet altijd gemakkelijk te doorzien, maar door te kijken naar de horizontale as in lijn- en staafdiagrammen of naar de legenda in taartdiagrammen kun je daar wel een indruk van krijgen. In de regel hebben horizontale assen een gelijkmatig interval waarbij geen punten ontbreken. Schending van deze regel zorgt voor een foutieve weergave van de ontwikkeling. Taartdiagrammen en staafdiagrammen die categorieën vergelijken tonen in de regel alle relevante categorieën binnen de set. Schending van deze regel zorgt voor een scheef beeld van de onderlinge verhoudingen.

Check:
> Heeft de horizontale as een gelijkmatig interval?
> Toont de grafiek een complete set van categorieën?

Checklist

• Is de grafiek in 2D weergegeven?
• Is de horizontale as chronologisch geordend?
• Begint de verticale as op nul?
• Is de stapgrote op de verticale as passend voor de spreiding van de data?
• Zijn de stappen op de assen gelijkmatig verdeeld?
• Zijn de categorieën compleet?

Kom je een grafiek tegen en is het antwoord op één of meerdere van deze vragen “nee”, krab jezelf dan achter de oren en vraag je af waarom de maker het nodig vindt om ontwerpstandaarden van grafieken te schenden. Is het eerlijke beeld misschien niet zo overtuigend…?

Hoofdfoto: kreatikar on Pixabay