Grafiek

Grafieken: drie soorten misleiding

Grafieken zijn uitermate geschikt om veel en complexe data weer te geven: ze bieden in één oogopslag overzicht en duidelijkheid. En ze hebben een objectieve uitstraling waardoor ze het vaak goed doen als argument bij een statement: “De cijfers liegen niet.” Behalve als ze dat wel doen, en dat komt helaas maar al te vaak voor. Daarom hier een lesje nepnieuws doorprikken in grafieken.

Dit artikel verscheen oorspronkelijk op Nieuwscheckers.nl

Grafieken moeten voldoen aan bepaalde standaardeisen. Als de ontwerper zich daar niet aan houdt, kan de grafiek misleidend zijn. We hebben de meest voorkomende manieren om een grafieklezer te misleiden op een rij gezet voor veel voorkomende grafieken: lijn-, staaf- en taartdiagrammen.

1. Misleidend perspectief

Grafieken zijn beelden opgebouwd uit lijnen, vormen, tekst en getallen. Soms worden er plaatjes van het onderwerp aan toegevoegd om de grafiek aantrekkelijker te maken of om snel zichtbaar te maken waar de grafiek over gaat. In de regel zijn grafieken tweedimensionaal zodat ze gemakkelijk zijn af te lezen en verschillende punten goed met elkaar zijn te vergelijken. Schending van deze regel door een driedimensionale grafiek te maken, zorgt ervoor dat onderdelen op de voorgrond groter of belangrijker lijken dan die op de achtergrond.

In een driedimensionale grafiek lijken onderdelen op de voorgrond groter of belangrijker dan die op de achtergrond

Check:
> Is de grafiek in 2D weergegeven?­­­

2. Gemanipuleerde assen

Lijn- of staafdiagrammen hebben een verticale en een horizontale as. Op de horizontale as staan doorgaans verschillende momenten in de tijd om een verloop over een periode weer te geven, of er staan verschillende categorieën genoemd die met elkaar worden vergeleken. Als de horizontale as een verloop over tijd weergeeft is die in de regel chronologisch geordend, met een gelijkmatig interval (over dat laatste straks meer). Schending van deze regel door een niet-chronologische ordening van de horizontale as zorgt voor een suggestief verloop over de tijd.

Een grafiek met een horizontale as die niet chronologisch is geordend suggereert een niet-bestaande ontwikkeling

De verticale as geeft de waarde weer van de eenheid waarin de data is uitgedrukt, zoals percentages, euro’s of aantal personen. De verticale as begint in de regel op nul (de baseline) en heeft een gelijkmatige stapgrote die past bij de spreiding van de data zodat het hele oppervlak van de grafiek wordt benut, van onder tot boven. Schending van deze regel door de nullijn weg te laten zorgt ervoor dat de verschillen tussen de data groter lijken. Schendig van deze regel door de stapgrote te groot te maken zorgt ervoor dat de verschillen tussen de data juist kleiner lijken.

In een grafiek met een verticale as die niet op nul begint lijken de verschillen tussen de data groter
In een grafiek met een te grote stapgrote op de verticale as lijken de verschillen tussen de data kleiner

Check:
> Is de horizontale as chronologisch geordend?
> Begint de verticale as op nul?
> Wordt het oppervlak van de grafiek benut van onder tot boven?

3. Cherry picking data

Een grafiek kan heel netjes ogen met een mooie spreiding, een baseline en een heldere tweedimensionale opmaak en toch misleidend zijn, doordat het niet het hele verhaal vertelt. De data die zijn weergegeven kloppen dan wel, maar er is veel informatie weggelaten die wel beschikbaar is. Dit type misleiding is niet altijd gemakkelijk te doorzien, maar door te kijken naar de horizontale as in lijn- en staafdiagrammen of naar de legenda in taartdiagrammen kun je daar wel een indruk van krijgen. In de regel hebben horizontale assen een gelijkmatig interval waarbij geen punten ontbreken. Schending van deze regel zorgt voor een foutieve weergave van de ontwikkeling. Taartdiagrammen en staafdiagrammen die categorieën vergelijken tonen in de regel alle relevante categorieën binnen de set. Schending van deze regel zorgt voor een scheef beeld van de onderlinge verhoudingen.

Een grafiek met een ongelijkmatig interval op de horizontale as geeft een foutieve ontwikkeling weer
Een grafiek met een incomplete set categorieën geeft een scheef beeld van de verhoudingen weer

Check:
> Heeft de horizontale as een gelijkmatig interval?
> Toont de grafiek een complete set van categorieën?

Checklist

  • Is de grafiek in 2D weergegeven?
  • Is de horizontale as chronologisch geordend?
  • Begint de verticale as op nul?
  • Is de stapgrote op de verticale as passend voor de spreiding van de data?
  • Zijn de stappen op de assen gelijkmatig verdeeld?
  • Zijn de categorieën compleet?

Kom je een grafiek tegen en is het antwoord op één of meerdere van deze vragen “nee”, krab jezelf dan achter de oren en vraag je af waarom de maker het nodig vindt om ontwerpstandaarden van grafieken te schenden. Is het eerlijke beeld misschien niet zo overtuigend…?

Hoofdfoto: kreatikar on Pixabay

Winnifred Wijnker

Winnifred Wijnker

Filmwetenschapper met een voorliefde voor de exacte vakken. In mijn werk onderzoek ik hoe je met beeld over complexe kennis kunt communiceren. Film en video, infographics, grafieken en (wetenschappelijke) illustraties: steeds probeer ik te definiëren welke set van eigenschappen een medium uniek maakt en zoek ik naar de ultieme functie die je daarmee kunt vervullen in wetenschapscommunicatie.

Add comment

To the VVSOR website